อุปนิสสูตร - ธรรมที่อาศัยกัน

พระผู้มีพระภาคประทับอยู่ ณ พระเชตวัน อารามของท่านอนาถบิณฑิกเศรษฐี เขตพระนครสาวัตถี ณ ที่นั้น

พระผู้มีพระภาคตรัสเรียกภิกษุทั้งหลายว่า

“ดูกรภิกษุทั้งหลาย”

ภิกษุเหล่านั้น ทูลรับพระผู้มีพระภาคว่า

“พระพุทธเจ้าข้า”

พระผู้มีพระภาคได้ตรัสว่า

“ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เมื่อเรารู้อยู่ เห็นอยู่
เราจึงกล่าวความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย

เมื่อเราไม่รู้ ไม่เห็น
เราก็มิได้กล่าวความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลาย

เมื่อเรารู้ เราเห็นอะไรเล่า
ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายย่อมมี

เมื่อเรารู้ เราเห็นว่า

ดังนี้รูป
ดังนี้ความเกิดขึ้นแห่งรูป
ดังนี้ความดับแห่งรูป
ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายย่อมมี

ดังนี้เวทนา
ดังนี้ความเกิดขึ้นแห่งเวทนา
ดังนี้ความดับแห่งเวทนา
ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายย่อมมี

ดังนี้สัญญา
ดังนี้ความเกิดขึ้นแห่งสัญญา
ดังนี้ความดับแห่งสัญญา
ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายย่อมมี

ดังนี้สังขารทั้งหลาย
ดังนี้ความเกิดขึ้นแห่งสังขารทั้งหลาย
ดังนี้ความดับแห่งสังขารทั้งหลาย
ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายย่อมมี

ดังนี้วิญญาณ
ดังนี้ความเกิดขึ้นแห่งวิญญาณ
ดังนี้ความดับแห่งวิญญาณ
ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายย่อมมี

ภิกษุทั้งหลาย เมื่อเรารู้ เราเห็นอย่างนี้แล ความสิ้นไปแห่งอาสวะทั้งหลายย่อมมี

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เมื่อธรรมเป็นที่สิ้นไปเกิดขึ้นแล้ว
ญาณในธรรมเป็นที่สิ้นไปอันนั้นแม้ใด มีอยู่

เรากล่าวญาณแม้นั้นว่า มีเหตุเป็นที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุเป็นที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัย
แห่งญาณในธรรมเป็นที่สิ้นไป
ควรกล่าวว่า วิมุตติ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง วิมุตติ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งวิมุตติ
ควรกล่าวว่า วิราคะ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง วิราคะ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งวิราคะ
ควรกล่าวว่า นิพพิทา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง นิพพิทา ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งนิพพิทา
ควรกล่าวว่า ยถาภูตญาณทัสสนะ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ยถาภูตญาณทัสสนะ ว่า
มีเหตุที่อิงอาศัย มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัย
แห่งยถาภูตญาณทัสสนะ
ควรกล่าวว่า สมาธิ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง สมาธิ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่า ไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งสมาธิ
ควรกล่าวว่า สุข

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง สุข ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งสุข
ควรกล่าวว่า ปัสสัทธิ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ปัสสัทธิ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่า ไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งปัสสัทธิ
ควรกล่าวว่า ปีติ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ปีติ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งปีติ
ควรกล่าวว่า ความปราโมทย์

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ความปราโมทย์ ว่า
มีเหตุที่อิงอาศัย มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งความปราโมทย์
ควรกล่าวว่า ศรัทธา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ศรัทธา ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งศรัทธา
ควรกล่าวว่า ทุกข์

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ทุกข์ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งทุกข์
ควรกล่าวว่า ชาติ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ชาติ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งชาติ
ควรกล่าวว่า ภพ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ภพ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งภพ
ควรกล่าวว่า อุปาทาน

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง อุปาทาน ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งอุปาทาน
ควรกล่าวว่า ตัณหา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ตัณหา ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งตัณหา
ควรกล่าวว่า เวทนา

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง เวทนา ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งเวทนา
ควรกล่าวว่า ผัสสะ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง ผัสสะ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่าเป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งผัสสะ
ควรกล่าวว่า สฬายตนะ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง สฬายตนะ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งสฬายตนะ
ควรกล่าวว่า นามรูป

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง นามรูป ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งนามรูป
ควรกล่าวว่า วิญญาณ

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง วิญญาณ ว่า มีเหตุที่อิงอาศัย
มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งวิญญาณ
ควรกล่าวว่า สังขารทั้งหลาย

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เรากล่าวแม้ซึ่ง สังขารทั้งหลาย ว่า
มีเหตุที่อิงอาศัย มิได้กล่าวว่าไม่มีเหตุที่อิงอาศัย

ก็อะไรเล่า เป็นเหตุที่อิงอาศัยแห่งสังขารทั้งหลาย
ควรกล่าวว่า อวิชชา

ด้วยเหตุดังนี้แล ภิกษุทั้งหลาย

สังขารทั้งหลาย มีอวิชชาเป็นที่อิงอาศัย...
วิญญาณ มีสังขารเป็นที่อิงอาศัย...
นามรูป มีวิญญาณเป็นที่อิงอาศัย...
ผัสสะ มีสฬายตนะเป็นที่อิงอาศัย...
เวทนา มีผัสสะเป็นที่อิงอาศัย...
ตัณหา มีเวทนาเป็นที่อิงอาศัย...
อุปาทาน มีตัณหาเป็นที่อิงอาศัย...
ภพ มีอุปาทานเป็นที่อิงอาศัย...
ชาติ มีภพเป็นที่อิงอาศัย...
ทุกข์ มีชาติเป็นที่อิงอาศัย

ศรัทธา มีทุกข์เป็นที่อิงอาศัย...
ความปราโมทย์ มีศรัทธาเป็นที่อิงอาศัย...
ปีติ มีปราโมทย์เป็นที่อิงอาศัย...
ปัสสัทธิ มีปีติเป็นที่อิงอาศัย...
สุข มีปัสสัทธิเป็นที่อิงอาศัย...
สมาธิ มีสุขเป็นที่อิงอาศัย...
ยถาภูตญาณทัสสนะ มีสมาธิเป็นที่อิงอาศัย...
นิพพิทา มียถาภูตญาณทัสสนะเป็นที่อิงอาศัย...
วิราคะ มีนิพพิทาเป็นที่อิงอาศัย...
วิมุตติ มีวิราคะเป็นที่อิงอาศัย...
ญาณในธรรมเป็นที่สิ้นไป มีวิมุตติเป็นที่อิงอาศัย

ดูกรภิกษุทั้งหลาย
เมื่อฝนเมล็ดใหญ่ตกอยู่บนยอดภูเขา
น้ำนั้นไหลไปตามที่ลุ่ม...
ยังซอกเขา ระแหง และห้วยให้เต็ม

ซอกเขา ระแหง และห้วยทั้งหลายเต็มเปี่ยมแล้ว
ย่อมยังหนองทั้งหลายให้เต็ม

หนองทั้งหลายเต็มเปี่ยมแล้ว
ย่อมยังบึงทั้งหลายให้เต็ม

บึงทั้งหลายเต็มเปี่ยมแล้ว
ย่อมยังแม่น้ำน้อย ๆ ให้เต็ม

แม่น้ำน้อย ๆ เต็มเปี่ยมแล้ว
ย่อมยังแม่น้ำใหญ่ ๆ ให้เต็ม

แม่น้ำใหญ่ ๆ เต็มเปี่ยมแล้ว
ย่อมยังมหาสมุทรให้เต็ม แม้ฉันใด

ดูกรภิกษุทั้งหลาย

ฉันนั้นเหมือนกันแล

อ้างอิง : อุปนิสสูตร พระไตรปิฎก ฉบับหลวง เล่มที่ ๑๖ ข้อที่ ๖๘-๗๐ หน้า ๒๗-๒๙